Pomysł osadzenia cystersów w Oliwie przypisuje się SOBIESŁAWOWI (bardziej znanemu jako Subisław).
Legenda mówi, że książę Sobiesław podczas polowania na jelenia oddalił się od swojej drużyny. Wtedy niespodziewanie zaatakował go odyniec. Rannego księcia znalazł pustelnik. Opatrzył go i przenocował w swojej pustelni.
W nocy przyśniła się Sobiesławowi świetlista postać z gałązką oliwną w dłoni. Książę postanowił ufundować klasztor w miejscu wskazanym przez niebiańską istotę, co oznajmił swoim towarzyszom, kiedy już go znaleźli. Postanowił też przyjąć chrzest, gdyż do tej pory był poganinem.
Chrzest Sobiesława wg HanaTradycja klasztorna wspomina o sprowadzeniu pierwszych mnichów w roku 1170 albo 1175 właśnie przez Sobiesława, który miał podarować zakonowi swój zameczek myśliwski. Nie są to jednak wiadomości potwierdzone historycznie, choć możliwe, że księcia odwiedzili cystersi z Danii oraz, że nosił się on z myślą sprowadzenia mnichów na stałe.
Nie bardzo też można uwierzyć w nawrócenie księcia pomorskiego, jeżeli w ogóle Sobiesław nim był (żadne inne źródło nie potwierdza nawet jego istnienia). Jeżeli był władcą to najprawdopodobniej jako namiestnik dynastii piastowskiej (choć uważa się również, iż był potomkiem lokalnego rodu dawnych władców Pomorza), a Piastowie raczej nie brali pod uwagę namiestnika - poganina.
Poza tym istniała już diecezja obejmująca Pomorze Gdańskie. W 1123/1124 roku utworzono bowiem biskupstwa w Kruszwicy i Włocławku (mniej więcej w tym czasie powstał w Gdańsku kościół parafialny). W 1156 roku połączono je w jedną diecezję kujawską ze stolicą we Włocławku. Należał do niej archidiakonat pomorski w Gdańsku. Dość trudno wyobrazić sobie takie struktury kościelne w siedzibie księcia, który nie zetknął się z chrześcijaństwem.
Sambor wprowadza Dittharda do OliwyKlasztor oliwski został ufundowany dopiero przez syna Sobiesława - SAMBORA I w roku 1186, kiedy to przybył z Kołbacza pod Szczecinem konwent cysterski. Grupę cystersów prowadził Duńczyk Bernard Dithard, który też został pierwszym opatem. Klasztor w Kołbaczu był filią duńskiego klasztoru w Esrom i był jeszcze zbyt młody i zbyt mały, by samodzielnie wysłać kilkunastu mnichów na nową placówkę, więc przybyli do Oliwy zakonnicy zapewne w większości pochodzili z Danii.
(zobacz też: strona ze zdjęciami klasztoru w Kołbaczu i strona klasztoru w Esrom)
Cystersi zbudowali klasztor i oratorium, które przez wieki rozrosło się do dzisiejszego kościoła archikatedralnego. Potem (wg Gerarda Labudy - 18 marca 1188) nastąpiło uroczyste podpisanie, w gdańskim grodzie księcia Sambora, aktu fundacyjnego (z datacją na 1178 rok). Klasztor otrzymał cenne przywileje umożliwiające uzyskiwanie dochodów między innymi z rybołóstwa i z młynów na potoku oliwskim (w ciągu wieków powstało ponad dwadzieścia tzw młynów, wśród których były młyny zbożowe, prochowe, olejarnie, kuźnie i inne). Otrzymał też klasztor kilka wsi (zapewne w tym czasie były to malutkie osady), a pośród nich znajdowała się: "OLYVA, ubi cenobium constructum est" (Oliwa, gdzie klasztor jest zbudowany)
